ذخیره گیری در صنعت بیمه؛ روش ها ، ابهامات و راهکارها/رسول رحمتی نودهی
برای شناخت دقیقتر واژه ذخیره گیری ، باید گفت که موسسات بیمه مکلفاند برای ایفای تمامی تعهداتی که به موجب قراردادهای بیمه مستقیم و قراردادهای بیمه اتکایی به عهده گرفتهاند، ذخایر فنی زیر را براساس ضوابط این آییننامه محاسبه کنند و در بیمههای زندگی و غیرزندگی ملزم به رعایت آن هستند.
در بیمههای زندگی، ذخیره ریاضی، ذخیره مشارکت بیمهگذاران در منافع، ذخایر فنی بیمه عمر زمانی، ذخیره فنی تکمیلی و خطرات طبیعی وجود دارد و در بیمههای غیرزندگی نیز ذخیره حقبیمه(حقبیمه عاید نشده)، ذخیره ریسکهای منقضینشده، ذخیره خسارات معوق، ذخیره برگشت حقبیمه، ذخیره ریاضی، ذخیره مشارکت بیمهگذاران در منافع، ذخیره فنی تکمیلی و خطرات طبیعی الزامی است.
در آییننامه شماره 28 سازمان حسابرسی آمده است: «براساس آییننامههای مصوب شورای عالی بیمه درصدی از حق بیمههای هرسال پس از کسر حق بیمه اتکایی واگذاری بهعنوان ذخیره فنی تکمیلی و ذخیره فنی خطرات حوادث طبیعی محاسبه و شناسایی میشود. طرف حساب این ذخایر هزینه دوره شرکتهای بیمه است. بهموجب مفاهیم نظری گزارشگری مالی، ذخایر بخشی از بدهیها است و بنابراین تنها اقلامی را میتوان بهعنوان ذخیره شناسایی کرد که شرایط شناخت بدهی را احراز کرده باشد. یکی از این شرایط وجود تعهد فعلی برای انتقال منافع اقتصادی است. اقلامی که تعهد کنونی شرکت بیمه نیست نباید بهعنوان ذخیره در صورتهای مالی شناسایی شود.»
بر اساس قوانین موجود شرکتهای بیمه موظفند، در پایان هر دوره مالی، ذخایر فنی خود را در چارچوب آییننامه مصوب شماره 58 شورای عالی بیمه و الحاقیههای بعدی آن، با عنوان «ذخایر فنی موسسات بیمه» محاسبه و در صورتهای مالی گزارشگری نمایند. یکی از این شرایط وجود تعهد فعلی برای انتقال منافع اقتصادی است. اقلامی که تعهد کنونی شرکت بیمه نیست نباید بهعنوان ذخیره در صورتهای مالی شناسایی شود.
هدف از ذخیرهگیری در آییننامه شماره 58 بیمه مرکزی این گونه تشریح شده است:
- شفافیت ترازنامه و حساب سود و زیان در صورتهای مالی موسسات بیمهای به منظور افشای وضعیت مالی واقعی سهامداران و ذینفعان.
- حفظ حقوق بیمهگذاران و بیمهشدگان با ایجاد پشتوانه مناسب برای توانمندسازی موسسات بیمه در مواجهه با حوادث طبیعی و خسارتهای بزرگ غیرمترقبه.
- اهمیت ذخایر معوق
ذخایر فنى متعلق به بیمهگذاران است و حجم عظیمى را تشکیل مىدهد. در برخى کشورها میزان ذخایر شرکتهاى بیمه بهویژه ذخایر شرکتهاى بیمه عمر از بانکها بیشتر است، بههمین سبب دولت بر این ذخایر نظارت و کنترل دارد. چون اگر در مسیر صحیح سرمایهگذارى هدایت نشود ممکن است ازفعالیتهاى مخرب اقتصادى نظیر دلالى و بورسبازى سر در بیاورد که هم منافع بیمهگذاران بهخطر مىافتد و هم اقتصاد ملى را با مشکل مواجه مىسازد. براى سرمایهگذارى ذخایر فنى شرکتهاى بیمه اصولى باید رعایت شود که هم حافظ منافع بیمهگذاران باشد و هم در مسیر توسعه اقتصاد ملى کشور بهکار افتد. شایان ذکر است که تعهد بیمهگر بهموجب اصل غرامت رفع وضعیت نامتعادل مالى است که بر اثر تحقق خطر براى بیمهگذار پیش آمده است. بنابراین با گذشت زمان و با تأثیر تورم، تعهد بیمهگر افزایش مىیابد، لذا بیمهگر باید ذخایر فنى خود را بهکار اندازد تا بتواند پاسخگوى افزایش خسارت بهدلیل تأخیر ایفاء تعهد باشد. بهطور کلى در تدوین مقررات مربوط به سرمایهگذارى ذخایر فنى، به این اصل که ذخایر فنى باید در مجراى صحیح و مطمئن و در جهت هدفهاى اقتصاد ملى توجه ویژه گردد. سرمایهگذارى در رشتههاى پرسود ولى خطرناک نظیر دلالى و بورسبازى نه به صلاح بیمهگر است و نه به صلاح بیمهگذار. به همین دلیل قوانین و مقرراتى براى سرمایهگذارى ذخایر فنى نیز در کشورها وجود دارد.
در محاسبه میزان ذخایر فنی شرکت های بیمه محاسبه ذخایر فنی از اهمیت بسزایی بر خوردار است به طوریکه در کشورهای توسعه یافته که دارای ضریب نفوذ بالای بیمه هستند براحتساب ذخایر معوق در تزار نامه سود وزیان مالی همواره تاکید می شود. به اعتقاد کارشناسان عوامل متعددی در علل شکل گیری ذخایر معوق دخیل است که در محاسبه ذخایر فنی یک شرکت بیمه ای باید به انها توجه شود که در ذیل به برخی از انها اشاره می شود:
- یکی از مهمترین علل ، عدم تطابق طول دوره بیمه ای با سال مالی است به طوریکه ممکن است طول دوره بیمه ای بیش از طول دوره مالی باشد به طوریکه در پایان سال مالی هنوز برای بسیاری از پرونده ها تصمیم گیری نهایی نشده است.
- میزان خسارتپرداختی برای بیمه گذار مشخص شده ولی هنوز پرداخت نکرده است.
- میزان خسارت هنوز اعلام نشده است.
- میزان خسارت اعلام شده ولی هنوز حکم نهایی صادر نشده است .
- احتساب میزان خسارت برخی پرونده ها بلند مدت است مانند بیمه های عمر که محاسبه آن بر اساس نسبت های خاصی ذخیره گیری می شود.
- استاندارد های جهانی
در دنیا آیین نامه های خاصی در خصوص محاسبه دخیره فنی وجود دارد که البته این استاندارد ها در کشورهای مختلف متفاوت است ؛ اما آنچه که مشخص است تعیین دخیره فنی خق بیمه عاید نشده و تعیین ذخیره مطالبات معوق از اهمیت بسزایی برخوردار است .
در این راستا ذخیره حق بیمه عاید نشده برای هر قرارداد بیمه با اضافه کردن حق بیمه ناخالص ذکر شده و مرتبط با مدت زمان منقضی نشده قرارداد بیمه، به صورت جداگانه محاسبه می شود و ذخیره مطالبات معوق، مرتبط با مطالباتی است که گزارش شده اند اما به روز با تاریخ برآورد نیست که ذخیره مطالبات گزارش شده باید برای هر قرارداد بیمه به طور جداگانه محاسبه و به روز شود .
به طوریکه کل میزان ذخیره مطالبات گزارش شده وصول نشده بیانگر هزینه نهایی تخمین زده شده برای تسویه همه مطالبات وارد آمده و گزارش شده در مدت زمان حسابرسی تا زمان برآورد است.
- انواع ذخایر در صنعت بیمه
مؤسسات بیمه مکلفاند برای ایفای تمامی تعهداتی که به موجب قراردادهای بیمه مستقیم و قراردادهای بیمه اتکایی به عهده گرفتهاند، ذخایر فنی زیر را براساس ضوابط آییننامه شماره 58 و ضمائم آن محاسبه و اعمال نمایند:
الف) ذخایر در بخش بیمههای زندگی
۱.ذخیره ریاضی؛
تفاوت بین ارزش فعلی تعهدات بیمهگر (اعم از سرمایه و مستمری) و ارزش فعلی تعهدات بیمهگذاران که با رعایت مبانی فنی مورد استفاده در محاسبه حقبیمه و نسبت به سهم نگهداری مؤسسه بیمه محاسبه میشود.
۲.ذخیره مشارکت بیمهگذاران در منافع؛
درصدی از منافع حاصل از معاملات بیمههای زندگی و سرمایهگذاری ذخایر فنی آن که به موجب شرایط قراردادهای بیمههای زندگی باید بین بیمهگذاران بیمههای زندگی تقسیم شود. سهم بیمهگذاران در منافع، اعم از این که در پایان هر سال مالی یا سالهای بعد قابل تقسیم باشد، باید در این ذخیره منظور شود.
۳.ذخایر فنی بیمه عمر زمانی؛
براساس مبانی تعیین شده برای بیمههای غیرزندگی (به غیر از بیمههای باربری) -موضوع فصل سوم آییننامه 58 – محاسبه و در حسابها منظور خواهد شد.
۴.ذخیره فنی تکمیلی و خطرات طبیعی.
این ذخایر بابت تضمین تعهدات مؤسسات بیمه در مقابل خسارات ناشی از حوادث فاجعهآمیز منظور میشود از جمع اقلام زیر حاصل میشود:
الف) ۳ درصد حقبیمه صادره بیمههای زندگی پس از کسر حقبیمه اتکایی واگذاری.
ب) ذخایر فنی تکمیلی و خطرات طبیعی که از سال قبل منتقل شده است.
تبصره۱. میزان ذخیره موضوع این ماده نباید از ۲۰ درصد میانگین حقبیمه نگهداری بیمههای زندگی سه سال گذشته مؤسسه تجاوز نماید.
تبصره۲. در صورتی که بر اثر وقوع حوادث طبیعی و فاجعهآمیز، ضریب خسارت در بیمههای زندگی از ۸۵ درصد تجاوز نماید، مؤسسه بیمه مجاز است مازاد خسارات ایجاد شده ناشی از وقوع حوادث مذکور را از محل ذخایر فنی تکمیلی و خطرات طبیعی جبران نماید. استفاده از این ذخیره در سایر موارد منوط به پیشنهاد مؤسسه بیمه و تصویب شورایعالی بیمه خواهد بود.
ب) ذخایر در بخش بیمههای غیرزندگی:
۱.ذخیره حقبیمه (حقبیمه عاید نشده)؛
حقبیمههای مربوط به فاصله زمانی بین تاریخ ترازنامه تا انقضای مدت قراردادهای بیمه که به ترتیب زیر محاسبه میشود:
الف) برای کلیه رشتههای بیمه به جز بیمه باربری به روش فصلی (یک هشتم) و بر مبنای حقبیمه صادره پس از کسر ۱۵ درصد آن به عنوان هزینه تحصیل و همچنین کسر حقبیمه اتکایی واگذاری مربوطه.
ب) برای رشته بیمه باربری ذخیره حقبیمه عبارت است از ذخیره محاسبه شده به روش بند الف به علاوه یک هشتم ذخیره مذکور.
تبصره ۱. چنانچه دوره بیمهنامه بیش از یک سال باشد، حقبیمه مازاد بر یک سال، به طور کامل به عنوان حقبیمه سالهای آتی محسوب میشود. حقبیمه سالهای آتی باید به تفکیک مشخص و در سال مربوطه به عنوان حقبیمه صادره شناسایی شود.
تبصره ۲. در بیمههای مهندسی، اگر مدت اعتبار بیمهنامه بیش از یک سال باشد، برای احتساب حقبیمه سالهای آتی از روش مجموع ارقام سنوات استفاده خواهد شد.
تبصره ۳ . هزینه تحصیل موضوع بند الف این ماده برای عملیات قبولی اتکایی مؤسسات بیمه مستقیم (مشروط به تفکیک عملیات بیمه اتکایی و بیمه مستقیم در حسابهای آن مؤسسات) و مؤسسات بیمه اتکایی معادل ۲۰درصد میباشد
تبصره ۴. ذخیره حق بیمه عاید نشده رشتههای بیمه شخص ثالث، مازاد و حوادث راننده، پس از کسر مبالغ قانونی قابل پرداخت به حساب خزانه و صندوق تامین خسارتهای بدنی از حق بیمه صادره محاسبه خواهد شد.
۲. ذخیره ریسکهای منقضینشده؛
برای جبران کسری ذخیره حقبیمه عاید نشده در رشتههایی که ضریب خسارت آنها بیش از ۸۵ درصد باشد.
مطابق فرمول زیر محاسبه میشود:(۸۵%- ضریب خسارت رشته) × حقبیمه عاید نشده پایان دوره= ذخیره ریسکهای منقضی نشده ۸۵%
۳. ذخیره خسارات معوق؛
عبارت است از جمع اقلام ذیل:
الف) خسارات اعلام شده در دست رسیدگی به علاوه برآورد مخارج تسویه خسارت پس از کسر سهم بیمهگر اتکایی.
ب) خساراتی که تا قبل از پایان دوره مالی ایجاد شده و هنوز به بیمهگر اعلام نشده به علاوه برآورد مخارج تسویه خسارت پس از کسر سهم بیمهگر اتکایی.
تبصره ۱. در رشته بیمه شخصثالث چنانچه به تشخیص و تأیید هیئت مدیره مؤسسه امکان محاسبه ذخیره خسارات اعلام شده در دست رسیدگی برای مورد به مورد پروندهها وجود نداشته باشد، حاصلضرب متوسط هزینه خسارت بدنی هر پرونده (نفر) طی سال مالی در تعداد پروندههای در دست رسیدگی با اعمال درصد افزایش اعلام شده نرخ دیه برای دوره بعد به عنوان ذخیره موضوع بند الف شناسایی خواهد شد.
تبصره ۲. خسارات موضوع بند ب با در نظر گرفتن سوابق خسارتی سه سال مالی ماقبل و با تایید هیات مدیره موسسه حداقل ۳ درصد و حداکثر ۱۰ درصد بند الف خواهد بود. احتساب مبالغ مازاد بر ۱۰ درصد منوط به تایید بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران میباشد.
۴.ذخیره برگشت حقبیمه؛
عبارت است از ۵۰ درصد نسبت حقبیمههای برگشتی به کل حقبیمه صادره در سه سال مالی قبل ضربدر حقبیمه صادره سال مالی جاری پس از کسر حقبیمه اتکایی واگذاری.
۵.ذخیره ریاضی؛
ذخیره ریاضی در بیمههای غیرزندگی برای پرداخت مستمریهایی که قطعی شده عبارت است از ارزش فعلی تعهدات بیمهگر پس از کسر سهم بیمهگر اتکایی.
۶.ذخیره مشارکت بیمهگذاران در منافع؛
ذخیره مشارکت بیمهگذاران در منافع بیمههای غیرزندگی عبارت است از درصدی از منافع حاصل از هر یک از قراردادهای بیمه که به موجب شرایط قرارداد به بیمهگذاران قابل پرداخت باشد.
۷.ذخیره فنی تکمیلی و خطرات طبیعی.
بابت تضمین تعهدات مؤسسات بیمه در مقابل خسارات ناشی از حوادث فاجعهآمیز منظور میشود، از جمع اقلام زیر حاصل میشود:
الف) ۳ درصد حقبیمه صادره بیمههای غیرزندگی پس از کسر سهم حقبیمه اتکایی واگذاری.
ب) ذخایر فنی تکمیلی و خطرات طبیعی که از سال قبل منتقل شده است.
تبصره۱. میزان ذخیره موضوع این ماده نباید از ۲۰ درصد میانگین حقبیمه نگهداری بیمههای غیرزندگی سه سال گذشته مؤسسه تجاوز نماید.
تبصره۲. در صورتی که بر اثر وقوع حوادث طبیعی و فاجعهآمیز، ضریب خسارت در هر یک از رشتههای بیمه غیرزندگی از ۸۵ درصد تجاوز نماید، مؤسسه بیمه مجاز است مازاد خسارات ایجاد شده ناشی از وقوع حوادث مذکور را از محل ذخایر فنی تکمیلی و خطرات طبیعی جبران نماید. استفاده از این ذخیره در سایر موارد منوط به پیشنهاد مؤسسه بیمه و تصویب شورایعالی بیمه خواهد بود.
در دنیا آیین نامه های خاصی جهت احتساب ذخایر فنی شرکت های بیمه وجود دارد و استاندارد های مشخصی اتخاذ شده است که البته استاندارد های اروپایی ، امریکایی و اسیایی (مانند ژاپن) در عین شباهت ،تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند .
- نکات و ابهامات مهم در ذخیره گیری
از مهم ترین نکات و ابهامات در ذخیره گیری در صنعت بیمه کشورمان می توان این موارد اشاره نمود :
- حسابسازی با ذخیرهها
برخی از شرکتهای بیمه که دارای سود کم و هزینه زیاد می باشند از روشهایی استفاده میکنند تا میزان ذخیره را کاهش دهند، چراکه ذخایر زیاد سبب میشود پول از شرکت بیمه هم به صورت مالیات و هم پرداخت سود به سهامداران خارج شود، بنابراین برای اینکه این پول در بنگاه بماند، مدیران شرکتها اقدام به دستکاری در میزان ذخیرهها کرده و حسابسازی میکنند.
آمارهای موجود گویای آن است که در بسیاری موارد به عمد، ذخیره زیاد یا کم صورت گرفته میشود که سبب شناسایی سودهای موهوم یا فرار مالیاتی شده است. اگر این ذخایر کم گرفته شود طبیعتا درآمدهای یکسال گذشته به درستی شناسایی نمیشود و شرکت با ایفای تعهدات در آینده دچار مشکل خواهد شد، همان ضعفی که رئیس کل بیمه مرکزی بارها نسبت به آن هشدار داده است.
در مقابل، اگر این ذخایر زیاد گرفته شود، ممکن است که نوعی فرار از پرداخت مالیات باشد، زیرا شرکتهای بیمه موظف هستند تا بر اساس سود پیشبینیشده و محقق شده مالیات پرداخت کنند و افزایش ذخیره از میزان سود شرکت بکاهد.
- سرمایهگذاری ذخیرههای جمعآوری شده
به عقیده بسیاری از کارشناسان اغلب شرکتها ذخایر فنی را در سرمایهگذاریهای بلندمدت و کوتاهمدت نگه میدارند تا بیشترین سود را از آن ببرند. به همین دلیل، میزان درآمد آنها از محل ذخایر فنی برای شرکتها بسیار مهم و حیاتی است به طوری که بازدهی سپردههای کوتاهمدت و بلندمدت و پرتفوی بورسی آنها در میزان درآمدهای آنها منعکس میشود.
- راهکار عملی در مدیریت ذخایر صنعت بیمه
در هر حال به نظر می رسد که بهترین راهکار جهت محاسبه دقیق، منطقی و اصولی این نوع ذخایر می توان حداقل به این موارد اشاره نمود :
1- طراحی، استقرار و پیاده سازی یک نرم افزار یکپارچه مجهز به هوش تجاری با بانک اطلاعاتی قوی در این حوزه جهت داده کاوی اطلاعات صنعت و ایجاد زیر ساخت های لازم جهت بهره برداری شرکت های بیمه ای
2- بررسی و انالیز نقاط قابل بهبود نظام نامه های مالی شرکت های بیمه ای و ارائه برنامه های استراتژی و عملیاتی مناسب در حوزه ذخایر
3- تدوین یک دستورالعمل مدون و ارائه مفروضات اساسی محاسبات، اطلاعات مورد نیاز و سایر موارد با اهمیت توسط واحد ناظر ( بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران با همکاری سندیکای بیمه گران )
آنچه در این بین امری ضروری به نظر می رسد. کنترل و نظارت مستمر بر گزارشات شرکت های بیمه در بخش ذخایر ، ضمانت اجرایی پروژه های پیشنهادی خواهد بود.
رسول رحمتی نودهی / مدرس و محقق در حوزه منابع انسانی و آموزش در صنعت بیمه
منبع: آیین نامه شماره 58 بیمه مرکزی و ضمائم آن